Üretim, Düzenleme, İsyan: Osmanlı tarihyazımı ve ATÜT üzerine tartışmalar

E Attila Aytekin ile ‘Üretim Düzenleme İsyan’ı ATÜT tartışmalarını Levent travestileri ve Osmanlı nın kapitalizme geçiş sürecini konuştuk

‘Üretim Düzenleme İsyan’ isimli yapıtınız Osmanlı tarihyazımında ihmal edilmiş bir alana kapı aralayarak kırsal üretimin özneleri olan köylüleri odağına alıyor Toplumsal yapıda kıymetli Maltepe travestileri rolleri olduğu ve nüfusun çoğunluğunu oluşturdukları halde tarihyazımının köylüleri uzun bir müddet ıskalamasını nasıl açıklarsınız Ayrıyeten kitabınızda Osmanlı çağdaşlaşmasında köylü direnişlerinin rolüne de vurgu yapıyorsunuz Bunu yapmaktaki muradınız nedir

Köylülere Manavgat travestileri tarihyazımında gereğince yer verilmemesinden başlayayım Bunun üç nedeni var Birincisi tüm dünyada çağdaş tarihçiliğin ortaya çıkışından 1960 lara kadar hükümran olan tarihçilik anlayışında köylüler üzere toplumsal kesitlere pek yer yok Köylüler emekçiler bayanlar lakin toplumsal tarih ekollerinin güç kazanmasıyla kendilerine yer buluyorlar İkincisi daha çok Osmanlı tarihyazımına mahsus ya da Batı dışı toplumlara dair tarihçiliğe diyelim Bu değerli mani çağdaşlaşma kuramı Osmanlı tarihçiliği üzerinde de uzun mühlet tesirini sürdüren çağdaşlaşma kuramı geleneksel toplumların modern toplumlara dönüşme sürecinde aşağı üst tıpkı çizgisi takip edeceklerini varsayar bu sürecin aktörleri de seçkinlerdir reformcu sultanlar Tanzimat paşaları Batılılaşmış entelektüeller Çağdaşlaşma perspektifinden bakıldığında köylüler ıslahatlara üstten ve dışarıdan gelen tesirlere reaksiyon veren pasif ögelerdir Öznelikleri reddedilir toplumsal dönüşümün istikametini anlamada hesaba katılmazlar Köylülerin tarihyazımında göz arkası edilmesinin bir nedeni de kaynak meselesidir Çoğunluğu okuma yazma bilmeyen köylüler gerilerinde genel olarak kentlilere nazaran çok daha az evrak bırakmışlardır Bu çözülemez bir sorun olmasa da köylüleri çalışmayı daha zahmetli bir iş yapmıştır

Neyse ki artık bu problemlerin ötesine geçen ve köylüleri köylülüğü ziraî bağları araştırma gündeminin merkezine oturtan bir yazın oluşuyor Ben de kitabımı bu yazının bir modülü olarak görüyorum Kitapta on dokuzuncu yüzyılda yaşanan köylü direnişlerini ıslahatlarla ve yaşanan dönüşümle ilişkilendirerek tartışıyorum Osmanlı köylüleri Tanzimat ın ehemmiyetini kendileri için yarattığı meseleleri ancak birebir vakitte sunduğu imkanları kavramıştı İzledikleri farklı direniş yollarıyla sürece müdahale etmeye Tanzimat ıslahatlarını radikalleştirmeye dönüşümün olumsuz sonuçlarından kaçınırken bir yandan da kalıcı kazanımlar elde etmeye çalıştılar Islahatlar salt zirveden dayatılan bir küme bürokratın tasavvurundan çıkmış adımlar değildi Uygulanmaları taşranın ve bilhassa de taşradaki mülklü sınıfların ağır biçimde dâhil olduğu bir müzakere süreci sonucunda mümkün olmuştu Kitaptın temel hedeflerinden biri de köylülerin de ıslahatların nasıl uygulanacağı tartışmasına aktif olarak katıldıklarını göstermek

‘BUGÜN SOL OSMANLI’YA YİNE DÖNÜP BAKILMALI’

Suraiya Faroqhi ‘Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir ‘ isimli yapıtında ATÜT tartışmalarına değindiği bir yerde sol strateji korkularının bu tartışmalara hakim olmasının entelektüel içeriği fakirleştirdiğinden hayıflanıyordu Solun Osmanlı yı manaya tanım etme üzere gayretlerinin olduğu 60 lı 70 li yılları içine alan bir periyot vardı nitekim Peşinden bugüne kadar uzun süren bir ilgisizlik geldi Sol Osmanlı ya tekrar dönüp bakmalı mı ATÜT feodalizm bağlamının dışında edinimleri olabilir mi Osmanlı dan

1960 80 ortasında ATÜT tartışmalarına sol strateji tasasının hükümran olmasının olumlu ve olumsuz sonuçlarının olduğunu söyleyebiliriz Tarihî ve kuramsal bir tartışmanın siyasal tartışmalarla iç içe yürütülmesi bu tarihî probleme olan ilgiyi artırmıştır Ancak olumsuz bir yanı da oldu kuşkusuz tartışmaların kuramsal olarak gereğince derinleştirilmesini engelledi Behice Boran ın kuramsal titizlik ısrarının dogmatizm ya da kitabîlik olarak görülmesini hatırlayalım mesela

Bugün sol Osmanlı ya yine dönüp bakmalı doğal ki ATÜT tartışması muhakkak açılardan hala manalı ve öğretici kitapta bunu göstermeye çalışıyorum Lakin yalnızca ATÜT değil Osmanlı tarihçiliğinde yakın periyotlarda çok önemli gelişmeler oldu ama özel ilgisi olanlar hariç sol bu tartışmaları pek izlemiyor Solda toplumsal bilimci akademisyenler dahil Osmanlı tarihçiliğinin yeni olarak takip edildiğini sanmıyorum İstisnalar olsa da pek çok sosyolog ya da siyaset bilimci meslektaşımız hala eski referanslarla İnalcık Keyder gibi Osmanlı tartışması yapmaya çalışıyorlar Hasebiyle buralardan çıkardıkları kuramsal ya da politik sonuçlar da eksik ya da yanlış oluyor Meğer Osmanlı tarihinin farklı periyotlarına dair sahiden âlâ tartışmalar var artık Kuruluş tartışması hala değişik mesela 18 yüzyıla ait de uygun bir yazın oluştu son periyotlarda Baki Tezcan ın başlattığı İkinci İmparatorluk tartışması aklıma gelen bir öteki verimli tartışma alanı Tanzimat ıslahatlarına bakışımız da çok değişti artık Çiftlik tartışmasının geldiği yeri kitapta göstermeye çalıştım Kısacası sol tüm bu tartışma ve sorunsallardan hem faydalanabilir hem de onlara katkı sunabilir

E Attila Aytekin Üretim Düzenleme İsyan Osmanlı İmparatorluğu nda Toprak Sıkıntısı Arazi Hukuku ve Köylülük 270 syf Dipnot Yayınevi 2022

Solun Osmanlı tarihine ilgisinin en vurgulu göstereni Pir Bedreddin isyanını tutkuyla sahiplenmesi Burada Bedreddin e ilişkin olduğu söylenen kanılarla isyan ortasında nedensellik ilgisi kurulmasını idealizm olarak tespit edip eleştirenler de var Siz bu bahse nasıl bakıyorsunuz

Solun Pir Bedreddin e ilgisi doğal İsyan 1402 hezimeti sonrası Osmanlı yine kurulurken gelen çok kıymetli ve argümanlı bir atak asiler tekrar kuruluş sürecindeki alternatif bir modelin direkt taşıyıcıları Ben elbette isyanın oluşumundaki tarihi ve toplumsal şartlara odaklanılmasını Bedreddin in yapıtlarına odaklanılmasından daha yanlışsız bulurum Diğer bir çalışmamda isyanı köylü direnişleri bağlamında tartışmış olsam da esasen direkt çalıştığım hususlardan biri değil Aktüel yazına baktığımızda baskın eğilimin Pir Bedreddin in rolünden çok bağlamı merkeze oturtmak ve bilhassa de hareketin Börklüce önderliğindeki Ege kanadına ağırlaşmak olduğunu görüyoruz Pir Bedreddin İsyanı yerine 1416 İsyanı denmeye başlanması da bununla bağlı Ayrıyeten o denli anlaşılıyor ki isyanın Ege kanadı hem liderleri hem de kitleleri açısından bakıldığında daha radikal

‘OSMANLI’DA SERMAYE BİRİKİMİNİN DİNAMİKLERİNE AĞIRLAŞMAK KAPİTALİZME GEÇİŞİN KİLİT ÖĞELERİNDEN BİRİNİ TARTIŞMAK DEMEK’

Osmanlı nın kapitalizme geçiş sürecinin özgül çizgileri nelerdi Bu çizgileri belirtik kılmak öteki türlü söylersek geçiş sürecine değgin Marksist kuramların vurguladığı üniversal çizgilerden ayırt edici dinamiklere dikkat çekmek yazına ne kazandırır

Kapitalizme geçişte tüm ülkelerin izlediği tek bir yol yoktu münasebetiyle Osmanlı toplumsal formasyonunun da kapitalist üretim münasebetlerinin egemenliğine giden yolda kendi çizgisini izlediğini düşünüyorum Osmanlı İmparatorluğu dünyada Batı tarafından sömürgeleştirilmemiş olan az sayıda bölgeden birine denk geliyor Hasebiyle büyük ölçüde kendi dinamikleriyle dönüşüyor Büyük ölçüde diyorum büsbütün değil Çünkü sanayi kapitalizmi evvel İngiltere ve daha sonra Batı Avrupa nın öteki birtakım bölgelerinde ortaya çıktıktan sonra dünyanın geri kalanı üzerinde kıymetli tesirlerde bulunuyor Onların seçeneklerini sınırlıyor bir manada Osmanlı nın da emperyalizm çağında Büyük Güçler le kurduğu eşitsiz bağ kapitalizme geçiş sürecini etkiliyor elbette Yeniden de Bağımlılık Kuramı ya da Dünya Sistemi Kuramı nın söylediğinin bilakis asıl belirleyici olanın iç dinamikler olduğu kanısındayım Osmanlı da sermaye birikiminin dinamiklerine ağırlaşmak burjuvazinin oluşumu ve iktisadi ve siyasi rolüne vurgu yapmak kapitalizme geçişin kilit öğelerinden birini tartışmak demek olacaktır

Osmanlı nın kapitalizme gecikmesinin faturasını ATÜT e kesenler var Üretim aracının devlet mülkiyeti ve artık ürüne merkez tarafından el konulması burjuva sınıfının ortaya çıkmasını engellemiş bu yaklaşımın sahiplerine nazaran Siz bu bahse nasıl bakıyorsunuz

Öncelikle kitapta ATÜT modelini eleştiriyorum Özetleyecek olursam ATÜT ün çok derecede Avrupamerkezci açıkça ampirisist Avrupa tarihine dair bilgi eksikliklerinden beslenen anakronik teleolojik ve politik olarak da sıkıntılı bir model olduğu kanaatindeyim Kavramın kendisinin bu kadar çok arazı olduğu için kapitalizme geçiş tartışmalarına da olumlu bir katkısı olmayacaktır Dahası Osmanlı da bir burjuvazinin olmadığı savını da yanlış buluyorum Açık söyleyeyim bu artık bana nazaran bir perspektif sorunu değil bir maddi yanılgıdır Üstelik burjuvazi varsa bile gayrimüslimdi diyen yaklaşımların tersine burjuvazinin hatırı sayılır bir kısmı da Müslümandı On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişen liberalizmin 1908 Devrimi nin ardında da bu toplumsal dinamik var

ATÜT’çü yaklaşımın kimi örnekleri üretim aracının devlet mülkiyetinin getirdiği güçlü bir bürokrasiye dikkat çekiyorlar Hâkim sınıf ile onun egemenlik misyonunu yerine getiren politik aygıt bürokrasi ayrımının Osmanlı’da bulunmadığını tespit ettikten sonra Osmanlı ile Cumhuriyet sürekliliğine vurgu yapıyorlar bu bağlamda Sizin bakışınız nedir buna

Aslında Osmanlı da toplum üzerinde büyük bir denetimi olan bir bürokrasinin olduğu fikri tarihî gerçeklikten fazla birtakım politik mülahazalara dayanıyor Farklı devirler için baktığımızda Osmanlı devlet aygıtı aslında çağcıl ve benzerleriyle karşılaştırıldığında o kadar da büyük değil bunu bütçe üzere yerlerden de izlemek mümkün Tanzimat öncesi de küçük bir merkezi bürokrasisi var

Aslında hâkim sınıfla bürokratik aygıtın ayrılması Tanzimat ıslahatlarının en temel maksatlarından biri 19 yüzyılın başlarından itibaren mülklü sınıfların birtakım bölümleri bu türlü taleplerle geliyor Dina Khoury ‘Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Taşra Toplumu’ kitabında bunu çok düzgün gösteriyor Hasebiyle iki türlü bakış da problemli hem ıslahatları yapan ülkeyi çağdaşlaştıran yani çok olumlu adımlar atan bir bürokrasi fikrini hem de burjuvaziyi baskılayan halkı ezen siyaset üzerinde vesayet oluşturan bir bürokrasi fikrini reddetmeliyiz Ana çizgileriyle tasnif edecek olursak birincisi çağdaşlaşma kuramından beslenen Kemalist bir yaklaşım başkası siyasal İslam ve sol liberalizmin paylaştığı bir Osmanlı Türkiye tarihi okuması

Oysa 1839 dan itibaren gerçekleşen ıslahatların ve yaşanan dönüşümün güçlü toplumsal dinamikleri var Dahası ne geç Osmanlı da ne de Türkiye de siyaset üzerinde bir vesayet kurabilecek bağımsız hareket etme kapasitesine sahip bir bürokrasi yok Örneğin 1908 sonrası seçilen parlamentolarda bürokratlar baskın değil 1915 24 ortası yaşanan mülksüzleşme yoluyla birikim süreciyse direkt Müslüman burjuvazinin çıkarları doğrultusunda yürüyor ve burjuvaziye tabi bir devlet aygıtı eliyle yürütülüyor Sonuçta kapitalist toplumlarda iktidar burjuvazidedir Türkiye de de durum bu türlü Bahsettiğim Kemalist siyasal İslamcı ve sol liberal yanılgıların ortak noktası iktidarın devletin ya da bürokrasinin olduğunu varsaymaları

Çift hane modelinin bir türel kurgu olduğunu Osmanlı devletinin vergilendirmeyi kolaylaştırmak için bunu kullandığını söylüyorsunuz Bu modelin toplumsal yapıya tekabül ettiğini varsayan yaklaşımları karşınıza alıyorsunuz Eleştirdiğiniz yaklaşımın yanılgısını biraz açar mısınız

Aslında burada eleştirdiğim temel sorun hukuki biçimcilik olarak isimlendirilebilir Siyasa ve iktidar yapıcıları ya karmaşık bir durumu devlet aygıtı açısından daha kolay takip ve müdahale edilebilir kılmak ya da toplumsal aktörlere bir norm dayatmak için kimi tüzel kurgular inşa eder Bunlar gerçekliğe tekabül etmeyen pratik yahut siyasi gayelerle oluşturulan ismi üzerinde kurgulardır Hukuksal biçimcilik formalizm bunların gerçek olduğunu yani toplumun sahiden de bu türlü işlediğini varsayar Çift hane bu türlü bir modeldir ki modeli üreten İnalcık ın kendisi de aslında buradaki tansiyonun farkında Birebir biçimde Osmanlı arazi hukukundaki miri kategorisi de tüzel bir kurgudur Toplumsal gerçeklikle hukuksal kurgu ortasında her vakit bir açı vardır lakin bu açı çok büyüdüğünde kurgu artık taşınamaz hale gelir çözülür ve düzenlemeyle de ortadan kaldırılır On dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı arazi hukukunda yaşanan tam da bu olmuştur

‘KAPİTALİST BİR FORMASYONDA HÜR OLMAYAN EMEK BİÇİMLERİ VAR OLABİLİR’

İmparatorluğun son devrinde ortaya çıkan çiftliklerin karakterinin feodal mi kapitalist mi olduğu tartışmasına Bulgar Marksist tarihçilerin de Dünya Sistemi kuramcılarının da ortalarında bulunduğu geniş bir tarihçi ve toplumsal bilimci kümesinin dâhil olduğunu söylüyorsunuz Siz bu sıkıntıya nasıl yaklaşıyorsunuz Özellikle çiftliklerde özgür olmayan emeğin sömürüsünün pre kapitalist mi yoksa kapitalist mi olduğunu nasıl açıklarsınız

Çiftlik tartışması olarak bilinen tartışma aslında farklı yaklaşım sorun ve kuramların iç içe geçtiği farklı yerlerden müdahaleler alan çok karmaşık bir tartışma Burada süratlice özetleyecek olursam değerli tartışma hususlarının şunlar olduğunu söyleyebilirim Çiftliklerin kökeni ve oluşma biçimi çiftliklerin feodal mi kapitalist karakterli mi olduğu sorusu sahiplerinin kimler olduğu hangi mülkiyet rejimine tekabül ettikleri iç talebe mi yoksa dış talebe mi yaslanarak meydana geldikleri ve nihayet çiftliklerde kullanılan emek biçimleri Benim bu tartışmaya yaklaşımın çiftlikleri anlamak için esasen emek sıkıntısına odaklanmamız gerektiği tezinden hareket ediyor Burada da soruna misal bakan bir dizi meslektaşımı izliyorum aslında

Çiftliklerde özgür emekten köle emeğine kadar giden bir spektrumda farklı emek biçimlerinin kullanıldığını görüyoruz Ortakçılık üzere çok esnek çok farklı durumlarda ortaya çıkabilen bir düzenek yaygın biçimde kullanılıyor Ayrıyeten özgür görünen emeğin de borç üzere çeşitli düzeneklerle toprağa bağlandığını görüyoruz Kitapta bu tartışmaları bağladığım yer şu Kimi çiftliklerde hür olmayan emek biçimlerinin kullanılması o çiftlikleri pre kapitalist ya da feodal yapmaz Marx ın gösterdiği üzere sermaye köylü emeğini melez biçimlerde içerip kendine tabi kılabilir Çiftliklerin kapitalist mi pre kapitalist mi olduğu sorusu lakin Osmanlı toplumsal formasyonu bir bütün olarak göz önünde bulundurularak cevaplanabilir Toplumsal formasyon kavramını kitapta tartışıyorum lakin burada kıymetli olan bir çıkarımı vurgulamakla yetineyim Kapitalist bir toplumsal formasyonda elbette belli hudutlar içinde Marx da bu sonlara Entsprechung kavramıyla işaret etmiştir özgür olmayan emek biçimleri var olabilir Osmanlı çiftliklerinde on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde ve yirminci yüzyılın başlarında bu türlü bir durumla karşı karşıya olduğumuzu düşünüyorum