Kötü matematik bizi iklim felaketine sürüklüyor

Bununla birlikte, global başkanlar ekseriyetle iklim değişikliğini enflasyondaki en son artışa ya da bütçe açığı tartışmalarına benzeri öbür bir politik sıkıntı olarak ele almaya devam ediyor. Böylesi bir kafayı kuma gömme halini körükleyen pek çok bariz politik motivasyon kelam konusu. O kadar da görünür olmayan olgu ise, en ziyan verici etkenlerden birinin tam da akademinin içinden gelmesi.

EKONOMİSTLERİN TOZPEMBE DÜNYASI

Tam da iklim araştırmacıları alarm zilini çalarken, dünyaca tanınan ekonomistler durumumuzu var olandan çok daha az korkutucu gösteren kendi öngörülerini yayınladılar. Bu ekonomik öngörüler, yanılgılı matematiksel modeller ve data tahlilleri kullandığından büyük yanılgılar içeren bir yaklaşım üzerine şurası; bununla birlikte, yıkıcı bir formda tesirli olduklarını kanıtladılar. İktisada karşı fiziğin konum aldığı iki cins öngörüyle karşı karşıya kalan siyaset yapıcılar, hiç de şaşırtmayan bir halde daha kolay ve durumun aciliyetini reddeden bir yönelimi haklı çıkaracak olan yolu tercih ettiler. Vatandaşlar, başkanlar ve akademisyenler olmak üzere, hepimizin karşı karşıya olduğu zahmet, çok geç olmadan ekonomik kestirimlerde kullanılan matematiksel, mantıksal ve ahlaki kusurları ortaya çıkarmak olmalı.

Bu problemlerin ne oranda arttığını görmek için, iklim değişikliğinin yarattığı ekonomik tesirlerle ilgili incelemesinden dolayı 2018 Nobel İktisat Ödülü’nü paylaşan Yale Ünversitesi’nden ekonomist William Nordhaus’un araştırmalarını gözden geçirmeliyiz. Ödül kazan tahlili sanki neyi gösteriyor? Nordhaus’un sunumu, iklim değişikliğini şu anki düzeyin altında tutmanın gerektirdiği finansal maliyetin daha sıcak bir dünyanın yol açacağı ekonomik kayıpların üzerine çıkması bağlamında, ortalama 4 santigrat derecelik sıcaklık artışının ülkü olacağını vurguluyor. Sussex Üniversitesi’nden Richard Tol, ekonomik fikir birliğini şöyle özetliyor: “İklim değişikliği, büyük ihtimalle yirmi birinci yüzyılda iktisat ve insan refahı üzerinde hudutlu bir tesire sahip olacak.”

İklim araştırmacıları bu görüşü bir gerçeklik testinden geçirdiklerinde, 2 derecelik bir yükselişin dahi, yaşama elverişsiz bölgeleri ve büyük oranda daha yüksek deniz düzeylerini beraberinde getiren bir “sera dünyasına” neden olmak üzere önemli bir risk taşıdığını varsayım ediyor. Pekala bu durum kulağınıza ‘ideal’ üzere geliyor mu?

Ekonomik öngörülerle temaslı meseleler, analistlerin, kullandıkları bilgilere yönelik tavırlarıyla başlıyor. ‘Verilerin’ mutlak biçimde gerçeğe dönük şeffaf bir pencere açmadığını aklınızdan çıkarmayın; genelde sundukları şey, bir gerçeklik modülünün berbat aydınlatılmış ve bulanık bir anlık manzarasını andırır. Araştırmacılar hangi ögelerin ölçüleceğini ve bunları tahlil etmek için gereken araçları seçer ve sonuçların taşıdığı değeri yorumlar. Hileli grafikler ve görsel öğeler, bu kararların altına gömülen her çeşitten belirsizlik ve tehlikeli varsayımı saklayabilir.

İKİ FARKLI YAKLAŞIM, İKİ FARKLI SONUÇ

İklim bilimciler, kullandıkları modelleri emniyetli kılmak gayesiyle devasa global bilgi kümeleri kullanır ve kütle ve gücün korunumu üzere esaslı fizikî kanunları modellerine uygularlar; modellerdeki hesaplamaların dünyanın en süratli muhteşem bilgisayarlarında yürütülmesi bile aylar alır. Nordhaus ve meslektaşları, bunun aksine, ekonomik faaliyet ve idealize edilmiş, büsbütün istatistiksel alakaları husus alan yetersiz ve sorgulanabilir datalara dayanarak, bir masaüstü bilgisayarındaki elektronik tabloda çalışacak kadar küçük modeller kullanıyorlar.

İkinci ve değerli sorunun devreye girdiği yer de işte burası. Nordhaus’un kullandığına misal modellerin merkezinde ‘eğri uydurma’* ismiyle bilinen bir teknik yer alır. Pratik olarak konuşursak, bilgilerle hoş görünümlü bir çizgi çizmekten biraz daha fazlasını tabir eder. Bilgileri izah etmenin bu teoriden bağımsız bir yolunu kullanan Nordhaus, ekonomik faaliyetin sıcaklıktaki değişimlere reaksiyon olarak nasıl değiştiğini göstermek gayesiyle tasarlanan bir formül hazırladı. Asıl yaptığı şeyse gerçekleri aldatıcı biçimde değiştirmekti.

Böylesine kolay bir modellemenin dünyanın yazgısını tayin edebilecek kararlara yol gösterdiğine inanmak güç görünebilir, bu yüzden gerçek bir örnekle devam edelim. Aşağıda paylaşılan biçim, Nordhaus’un “İklim Değişikliğinin Müthiş Derecede Berbat Neoklasik Ekonomisi” başlıklı bir makaleden alıntılanan eğri uydurma hesaplamasının yine sunumudur. Ana akım iktisadın önde gelen eleştirmenlerinden Avustralyalı ekonomist Steve Keen tarafından hazırlanmıştır. Görseldeki kırmızı noktalar, her ABD eyaleti için kişi başına düşen ekonomik faaliyeti temsil eder. Yatay eksen, ulusal ortalama sıcaklığa kıyasla her eyaletin ortalama sıcaklıklarını temsil eder.

Her ABD eyaleti (GSP “Gayri safi eyalet hasılası” manasına gelir) için ekonomik değişimlere karşı çizilen sıcaklık değişimleri, dağınık datalardan pak görünümlü bir eğri üretir. Görsel: Steve Keen

Mavi eğrinin bütün bilgi noktalarına mümkün olduğu kadar yakın bir yere oturması gerekir. Çizimde gördüğünüz üzere, aslında datalara çok derecede zayıf bir halde uyuyor ancak sayıları ekleyebileceğiniz bir denklem sunuyor. Bu çeşitten tehlikeli bir data modellemesi, Nordhaus’un iklim değişikliğinin ekonomik tesirinin mütevazı bir seviyede olacağına dair birinci argümanlarını haklı çıkarıyor. O vakitten bu yana, iklim değişikliğinin yol açtığı daha küçük ekonomik kayıpları gösterecek biçimde formülünü elden geçirdi. Formülün en son hali, ekonomik faaliyetin, her 1 santigrat derecelik ısı değişiminin karesine karşılık yüzde 0,227 oranında düştüğünü gösteriyor. Bu inanç telkin edici tahlilde, gezegenin ortalama sıcaklığı 4 santigrat derece arttığında, global iktisat sadece (0.227x4x4) ya da yüzde 3.6 oranında küçülüyor.

Bu alanda tecrübesi olmayanların gözünde sonuçlar kesin ve tarafsız üzere görünür. Öte yandan, eğri uydurmanın altında yatan kanıya girdiğiniz anda işleyiş çöker. Yeni başlayanlar için bir ihtarda bulunalım; Nordhaus, büyük olasılıkla kapalı yerlerde meydana geldiğinden, sel ya da elektrik kesintilerinin kapalı alanlardaki ticari faaliyetler üzerinde hiçbir tesiri yokmuş üzere bütün ekonomik faaliyetlerin yaklaşık yüzde 90’ını modelinin dışında tutuyor. Hâlâ tuhaf varsayımlar yayınlamaya devam ediyor. Günümüz şartlarında Alaska ile Florida ortasındaki ekonomik farklılıklar, Alaska iklim değişikliği sonucunda kavrulurken ve Florida’nın büyük bir kısmı sellerle boğuşurken ekonomilerinin nasıl görüneceğine dair neden yararlı bir yol gösterici olsun ki? İktisat üzerinde tesir yaratan pek çok diğer etkenin 2100 yılında da bugünküyle temelde birebir olacağını nasıl varsayabilirsiniz? Bu yaklaşım, geleceğin Mad Max dünyasında oluşacak global su piyasalarını yansıtmak gayesiyle Amerika Birleşik Devletleri’ndeki var olan şişelenmiş su satış eğilimlerini kullanmaya benziyor.

Matematikçi Cathy O’Neil, geleceğin de geçmişe benzeyeceğine dair yanılgılı varsayıma dayanarak “olağanüstü derecede aptalca projeksiyonlar” üretmesi nedeniyle eğri uydurma modellerini eleştiriyor. Bilhassa de Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Covid-19 ölümlerinin 15 Mayıs 2020’ye kadar sıfıra düşeceğini öngören bir eğri uydurma kullandığı bilinen bir Trump periyodu Beyaz Saray ekonomistine atıfta bulunuyor. Eğri montajcılarının gözden kaçırmaya meyilli olduğu konu, pek çok farklı satırın tıpkı dağınık datalara sığabileceği ve bunun da büyük ölçüde farklı projeksiyonlar üretmeyi mümkün hale getirdiğidir. Keen, Nordhaus’un eğri uydurmasını “ekonomi tarihindeki en gerçekçi olmayan ve tehlikeli ‘basitleştirici varsayım’” diye nitelendiriyor.

HESABA KATILANLAR VE KATILMAYANLAR

Nordhaus, modelinin “kullanım kılavuzunda”, yürüttüğü araştırmanın biyoçeşitlilik kaybı, deniz düzeylerindeki yükselme ve siyasal değişimler de dahil olmak üzere modellenmesi güç olan maliyetleri hesaba katmadığını belirtiyor. Hiçbir yarar sağlamayan ‘çaresi’ ise daha fazla meçhullüğü üst üste yığıyor. Devasa ölçüdeki bilinmeyenleri hesaba katmak hedefiyle, ekonomik ziyanların yüzde 25’ine denk gelen bir “ayarlama” yapıyor fakat göründüğü kadarıyla bu da nereden geldiği bilinmeyen bir sayı. Bundan daha tasa verici olan konu, pek çok iklim modelinde gördüğümüz ani değişimleri ve devrilme noktalarını göz arkası ediyor olması ve bu durum grafik eğrisinin çok dışında kalan ekonomik sonuçlara yol açabilir. Dünya başkanları, bu modellerin kullandığı metotların ve varsayımlarının yetersizliğini anlamaksızın, hepimize ve gelecek jenerasyonlar boyunca torunlarımıza yük olacak siyasetlere rehberlik eden ekonomik modeller kullandılar.

Ulusal Bilimler Akademisi’nin iklim değişikliğini mevzu olan kıymetli bir rapor yayınladığı 1983’te, bu büyülü ekonomik kanıyı ilgilendiren kritik bir an yaşandı. Rapor, müellifleri iki kümeye ayırdı. Bilim tarihçisi Naomi Oreskes, “Pozitif bilim alanlarında çalışan bilim insanları karbondioksit birikimini önemli bir sorun olarak görüyorlardı” diye aktarıyor; buna rağmen, “ekonomistler durumun bu türlü olmadığını savundu.” Sorunun iktisat cephesini temsil eden Nordhaus, yüksek karbondioksit oranının Dünya üzerindeki tesirlerini yumuşatmanın ya da bu şartlara ahenk sağlamanın “daha ekonomik” olacağını sav ederek iklim konusundaki acil hareketlere karşı çıktı.

Rapor komitesinin başkanlığını yürüten fizikçi William Nierenberg, Nordhaus’un yanında saf tuttu ve yönetici görüşünde yer verilen bakış açısında daha da ısrarcı davranarak hem birinci hem de son kelamı büsbütün ekonomistlere verdi. Sonrasında, rapor, Ronald Reagan idaresi tarafından Etraf Muhafaza Ajansı’nın hazırladığı ve kömür kullanımında acil azaltıma gidilmesini öneren bir incelemeyi geçersiz hale getirmek maksadıyla kullanıldı. Nierenberg, fosil yakıt sanayisinin finanse ettiği ve Amerika Birleşik Devletleri’nde büyük değer taşıyan iklim maddelerini yürürlükten kaldırmada tesirli olduğunu ispatlayan bir fikir kuruluşu olan George C. Marshall Enstitüsü’nü kurmaya yöneldi. O periyottan beridir iklim krizini değersiz üzere gösteren ekonomik modeller egemenliğini muhafazaya devam ediyor. İklim araştırmacılarından oluşan memleketler arası bir takım tarafından hazırlanan 2021 tarihli bir inceleme makalesi, Nordhaus’un kullandığı modellerin, bizleri “Dünya’daki ömür şartlarında çok ve geri dönüşü olmayan değişimlere yol açabilecek önemli bir risk” altına soktuğunu vurguluyordu.

İklim değişikliğini iktisat bağlamında sınırlayan Nordhaus ve müttefikleri, birebir vakitte son derece insani problemler karşısında artık insanlıktan çıkmış bir bakış açısını teşvik ediyorlar. Toplumsal bedeller kelam konusu olduğunda kozmik ölçüt olarak parayı kullanan rastgele bir tahlil, fakirlerin haklarını sistematik biçimde küçümseyecektir. Bunun üzere ekonomik modeller, Burundi’deki yaklaşık 265 işsiz beşerle işsiz bir Amerikalı için birebir “değeri” biçiyor. Ne var ki insan aleminin en fakir yarısı global karbon salımlarının sadece yüzde 10’lık kısmından sorumlu. Buna karşılık, en varlıklı yüzde 1’lik kısım (yılda 109.000 dolardan fazla kazananlar) global karbon salımlarının yüzde 15’ininden sorumlu.

Dünyanın, adalete ket vuran önyargıları gizleyen ekonomik modeller yörüngesinde değil, fizikî gerçekçilik ve insani muhtaçlıklar bağlamında oluşturulmuş iklim siyasetlerine muhtaçlığı var. Açıkça konuşursak, bu modellerin tenkit süzgecinden geçirilmesi noktasında meslektaş değerlendirmelerine güvenemeyiz; ne de bu araştırmaları bir durum tespiti yapmaksızın ve sorgulamaksızın aktaran gazetecilere ve uzmanlara güvenebiliriz. Neyse ki, daha fazla ekonomist Nordhaus’un öngörülerinin hileli olduğunu lisana getirmek noktasında Keen’e katılıyor. London School of Economics’ten Lord Nicholas Stern, “şu anda politik tahlillere hakim olan ekonomik modeller güya mantıklı bir merkezi durumu temsil ediyormuş üzere davranmanın sorumsuzca olduğunu” lisana getiriyor. New York Üniversitesi’nden ekonomist Gernot Wagner, “ekonominin bir iklim ihtilaline gereksinimi olduğunu” savunarak iklim bilimcilerin görüşlerini yansıtıyor. Nordhaus ile Nobel Ödülü’nü paylaşan ve Dünya Bankası’nda baş ekonomist olarak vazife yapan Paul Romer bile, geniş biçimde kabul gören ve “direksiyonda bulunan ekonomistlerin fayda sağlamaktan çok ziyan verdiğine” ait görüşü benimsiyor.

Belki de ekonomik modellere körü körüne güvenmeye karşı en kestirme cevap, fecî bir geçmişe sahip olmaları. Çok az sayıda ekonomist 2008 yılında yaşanan mali çöküşü öngörmüştü; büyük kısmı bu cins bir çöküşün mümkün olmadığını düşünüyordu. Yaşanan çöküş sonrası hazırlanan bir rapor, bu başarısızlığı, “mesleğin, tasarımı gereği, somut dünya piyasalarında gerçekleşen sonuçlara taraf veren temel ögeleri görmezden gelen modeller oluşturma konusundaki ısrarına” bağlıyordu. Bu modeller, çöküşün kaynağı olan bankacılık kesimini dahi kapsamıyordu. Bununla birlikte, iklim değişikliğinin fizikî itici güçleri, birinci kere 1856 yılında Amerikalı bilim insanı ve mucit Eunice Foote tarafından tanımlanmasından bu yana, git gide artan bir hassasiyetle anlaşıldı. 1856’dan beridir!

Hangi uzmanların itimadımızı hak ettiği ortada. Eğrilere uyan dikkat dağıtıcı ögeleri göz arkası etmek doğrultusunda elimizden gelen her şeyi yapalım ve karbona boğulan hayatlarımızın neden olduğu ziyanı en düşük düzeye indirmek için çabalayalım.

Yazının yepyenisi Open Mind Mag sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)