Nil Dilara Çolak
“Oyun nedir?” Gündelik hayatın bütün o mekanik seslerinin ortasında biri size bu soruyu yönelttiğinde epey hayatın içinde olan bu kavrama dair başınızda muhakkak bir tariften uzak, ama oyuna dair muhakkak başlı birtakım sözcükler ve imgeler canlanacaktır. Muhtemelen: “Oynamak”, “çocuk”, “eğlence”, “boş zaman”, “kural”, “amaç”, “rekabet”, “rol” üzere… Fakat daha tanımlayıcı bir karşılık istendiğinde ise işlerin biraz karmaşıklaşıp, zorlaşmaya başladığını göreceksiniz. Her gün bir ortada bulunduğumuz, yakından tanıdığımız “şeyleri” dahi ne olduklarını bilsek de tanımlamak özünde güçtür. Bununla uyumlu formda Burghardt, oyunu tanıması kolay ancak tanımlanması hayli güç olarak tanım eder.
ÇOCUĞUN BİRİNCİ LİSANI…
Örneğin Aristo’ya nazaran, “Oyunlar, çocukların daha sonra önemli olarak yapacakları şeylerin provası olmalıdır.” Dewey’e nazaran, “Oyun, haz ve memnunluk veren, makul bir sonuca varma maksadı olmadan yapılan faaliyetlerdir.’”Comenius’a nazaran ise, “Oyun kıymetli bir öğrenme aracıdır; disiplin ve tertip kazanmada da değerli rolü vardır.” Anonim genel kabullerden örnek verilecek olursa, “Oyun, çocuğun birinci lisanı ve birebir vakitte üniversal tek lisanıdır.”
İnsan zihni kavramları tanımlarken sonlar içine alma eğilimindedir. Kavrama hudutlar çizdiğinizde içeriği belirginleştirir ama manası daraltırsınız, hudutları ortadan kaldırdığınızda ise manası zenginleştirir ancak içeriği bulanıklaştırırsınız. Bu nedenledir ki kavramsal tanımlamalar büyük bir çeşitliliğe sahiptir ve bu elimizdeki kavramın hangi sonlara natürel tutulduğuyla bağlıdır. Üstte söz edilen bütün tanımlamaların oyunun sonlandırılmış birer tarifi olduğu ve onu fonksiyonellik hudutları içine çektiği söylenebilir. Bu hudutlu haliyle de araçsallaştırılmış, münasebetiyle indirgenmiş olduğu aşikar.
BİR AĞAÇ UYDURUVERMEK…
“Bir ağacın, tam tamına, yaprakları, kısımları, rengi, biçiminin olanca detayı göz önüne alındığında çok azını görebiliyoruz; bir ağaç imgesi uyduruvermek çok daha kolayımıza gidiyor.”
F. Nietzsche
Oyuna biraz daha yaklaşırsanız toplumsal gündelik hayatın lisan ve belleğinde de benzeri bir sonluluk ve indirgemeciliğin kelam konusu olduğunu duyumsayacaksınız. O denli ki, oyun genel olarak çocukların dünyasına atfedilerek çocukluk ile ilişkilendirilir ve ikili bir aksilik içinde ciddiyetin zıttı olarak karşımıza çıkar: Oyun oynamak ciddiyetsizliktir ve yetişkinlerin dünyasında yeri yoktur. Bu bakımdan ele aldığımızda evet, oyunun herkesçe bilinen bir yüzü ve ne olduğuna dair yaygın bir karşılığı vardır. Ancak insan merkezci, egosantrik bakış açısı biraz aralandığında tüm bu indirgenmişliğin ötesinde oyun nedir sorusu kolay bir soru olarak görünse de kolay bir yanıtı olmadığı açık.
Her şeyden evvel oyun insanın değil doğanındır. Tabiatta oyun oynayan tek cins de insan değildir. Örneğin tüm göğüslü yavruların ve kuşların oyun davranış biçimi sergilediği bilinmektedir. Yunusların hem birbirleriyle hem de balina, sünger balığı üzere öbür tiplerle oyun oynadıkları, bunun yanında ele geçirdikleri ya da baloncuk üzere yarattıkları objeler ile oynama eğiliminde oldukları gözlemlenmiştir. Oyun oynayan yavru kedi ya da köpek manzarası de çabucak her insanın belleğinde yer etmiş bir sahnedir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, oyun beşerden evvel ve insanın dışında vardır. İnsanın kıssasına tabiattan eklenmiş, kültür ile zenginleştirilmiştir. Huizinga oyuna dair kavrayışta sonların dışını şu formda tabir eder:
“Oyundan, bilinen bir şeymiş üzere kelam ediyor, bu sözün içinde tabir edilen kavramı çözümlemeye yahut hiç değilse ona mümkün olduğunca yaklaşmaya çalışıyoruz; lakin bu kavramın, alışık olduğumuz söz tarafından sıkı sıkıya belirlendiğinin de tam olarak şuurundayız… Oyun herkes tarafından gözlenebilir bir olgu olarak, tıpkı anda hem hayvanlar âlemini hem de beşerler âlemini kapsamaktadır. Bunun sonucu olarak, hiçbir rasyonel bağ üzerinde temellendirilemez; zira akla dayandırılması onu beşerler âlemiyle sonlandıracaktır. Oyunun varlığı hiçbir uygarlık basamağına, cihanı kavrayışın hiçbir biçimine bağlı değildir. Her düşünen varlık, lisanı oyunu tanımlayacak genel tabire sahip olmasa bile, bu oyun ve oynama gerçeğini bağımsız bir şey olarak tasarlayabilir. Oyunun varlığı inkâr edilemez niteliktedir.”
TOPLUMSAL DİRETMELERİN TELAFİSİ Mİ?
Oyun insanların dünyasında ciddiyetin karşısında ya da yalnızca çocuklara ilişkin de değildir. Spor sistemleştirilmiş bir oyundur ve atletizm karşılaşmalarında her yaştan atletin ne kadar önemli olduklarını görebilirsiniz. Birebir formda Dünya Satranç Turnuvası’nda oyuncular çok ciddidir. Daha farklı bir açıdan yaklaşalım, örneğin hoş bir günde yürüyüş yaparken bir kutu oyunu kafesine tesadüf ederseniz, yetişkin insanların oyun oynadıklarını, ciddiyet ve ciddiyetsizlik de dahil pek çok farklı hissin yüzlerinden geçtiğini görebilirsiniz.
Oyun oynamak yalnızca toplumsal ihtiyaçların bir eseri ya da toplumsal diretmelerin telafisi midir hakikaten?
Oyun nedir? Sorusu kaçınılmaz olarak “insan neden oyun oynar?” sorusuyla devam eder. Tıpkı oyunun neliği üzere nedenselliği de kolay görünümlü bir karmaşıklıktır. Bu nedenle yeniden genel geçer kabullerde sonlandırılmış ama doyurucu olmayan yanıtları vardır. Ve bu yanıtları, “öğrenmek”, “sosyalleşmek”, “keyif”, “eğlenmek”, “gelişim”, “çocuk” yahut “zeka” üzere kavramlarla bir ortada görebilirsiniz. İnsan oyun oynar; zira oyun gelecekte üstleneceği rollerin bir denemesidir. İnsan oyun oynar; zira oyun keyif, rahatlama ve cümbüşün vücut bulmuş bir toplumsal aktivite halidir. İnsan oyun oynar; zira oyun yaratıcılığı ve gelişimi destekleyici bir ögedir. Ama oyun oynamak yalnızca toplumsal ihtiyaçların bir eseri ya da toplumsal diretmelerin telafisi midir sahiden?
Neden oyun oynarız? Sorusu, oyunun neliği ve özelliklerinden bağımsız düşünülemez. Oyunun neliği üzerine düşünürken bir defa daha Huizinga’ya kulak vermek gündelik kanıların tozunu üzerimizden atacaktır. Ona nazaran: “Oyun dahil eder ve hür bırakır. Özümler. Yakalar, öteki bir tabir ile cezbeder. İnsanın objelerde gözlemleyebildiği ve hatta tabir edebildiği şu en büyüğünden iki nitelikle dopdoludur: Ritm ve armoni.”
SAVUNMA VE BAŞKALDIRI
Sanırım oyuna dair niyetlerimizi biraz daha özgürleştirdik artık. O halde devam edelim. Oyunlar gerçeklik ile kurulan bir temas, bir irtibat biçimidir. Bu bağlantı, öğrenmek, söz etmek, gelişmek üzere fonksiyonel emellerle olabileceği üzere rastgele bir emeli olmaksızın da gerçekleşebilir, keyfi olabilir. Hatta daha da ileri giderek insan zihninin tasarımı olan oyunların gerçeğin öteki öbür temsilleri, alternatifleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu açıdan bakıldığında kendimizi var etmek, içinde bulunduğumuz varoluş biçimini anlamak, manalandırmak, gerçeği keşfetmek ve hatta yaşamakta olduğumuz çağın dinamiklerini düşünürsek gerçeği şahsen yaratmak için oyun oynarız. Bir müddettir yeni bir teknolojik çağın ve bununla birlikte cereyan eden bir kültürel dönüşümün içinde süratle yol alıyoruz. Sanal gerçeklik son on yılda gitgide artan bir sıklıkla kulaklara çalınır oldu. Yeni bir çağ olarak nitelendirdiğimiz bu engin ve karmaşık örüntünün temel taşı basitçe oyun ve oyuncu beşerden diğeri değildir.
Başka bir perspektiften bakacak olursak oyun bir kaçış ve karşı çıkıştır. Adeta insan elinden çıkmış ve ironik biçimde insan ve beşere dair olanı sömüren sistemlerin bir eleştirisi ve öylesi bir gerçekliği reddeden şuurun bir savunması ve başkaldırısıdır.
“İnsan, kendi varlığını çözmesi gereken bir sorun olarak gören tek hayvandır” der Fromm. İnsan tahminen de tam da bu yüzden oyun oynar. Ya da insan oyun oynar; zira Sapiens’in karşısında onun gölgesinde kalmışsa da varlığı inkar edilemez bir Homo ludens en önemli tabirini takınmış, milyon yıllık özgür dansına devam etmektedir.
* Doktorant / Hacettepe Üniversitesi, Antropoloji Kısmı.