Koray Feyiz
28 yıldır cezaevinde olan şair İlhan Sami Çomak, şiirlerindeki metaforun gücüyle okuyucu ile fizikî yakınlıklar kurmaya devam ediyor. Onun şiiri, tabirlerin sıradan bir lisanda mevcut olmadığından bahisle, bilhassa de şimdi isimlendirilmemiş tecrübeler üzere incelikle çalışabilmesi ile ünlüdür. Çomak’ın şiirindeki metafor, bu cins tahlilleri kolaylaştırmak için bir ‘anahtar’ rolü oynuyor.
1994 yılından beri cezaevinde bulunan ve Türkçe şiirler dışında Kürtçe şiirler de yazan İlhan Sami Çomak, sözlerin ve metaforların son biçimdeki eklemlenmeye kadar, ritim doğrultusu dışında teminat altına alınamayacağına inanıyor. Çünkü bir şiirin manası, birinci başta onu tasarlayanlar tarafından ne kadarsa, uygulanması sırasında da onunla birlikte yer alanların ona sağladığı mana kadardır. Bu nedenle metafor, İlhan Sami Çomak’ın şiirinde hayati bir kıymet taşıyor. Metafor, amacın nasıl bulunacağını gösterir zira. Çomak, sıradan bir lisanda mevcut olan tabirlerden rastgele birini kullanarak gayenin zihinsel imgesini kirletmezken, okuyucu da dizelere koşut olarak verilen bir şeyle metaforu parçalayarak, kendi tecrübelerinden yeni bir metafor yaratmayı başarıyor.
Peki, İlhan Sami Çomak’ın şiirindeki metaforlar, karmaşık şiirlere yönelik tahliller yapmak için kullanılabilir mi? Bu türlü bir imkan olmadan, şairin ‘derin’ olarak isimlendirilebilecek dizelerini tabir etmek her vakit güç olacaktır elbette. Onun şiirinin sıradan bir lisandan kaçtığı ve bir formda problemlere ve paradokslara karşılık vermeye çabaladığı için kendisiyle her ne kadar çatışsa da ya da çelişkili hislerin eşzamanlı olarak eğlendirilebileceğini kabul etmiş olsa da ortalama bir şiirden daha ‘olgun’ göründüğü apaçık ortadadır ve her iki durumda da biliyoruz ki ‘iyi’ ya da ‘kötü’ yoktur! Bir kere, hisler birbirleriyle savaşmaya görsün…
Öte yandan, İlhan Sami Çomak, anlaşılmaz farklılıklara karşılık vermek zorundadır. Prensip olarak şayet bunlar uzlaştırılamaz ise o vakit hiçbir şiir ortaya çıkamaz ya da şiir büsbütün yüzeysel ve kozmetik bir duruma gelir.
METAFOR, BİR ALAKA MODELİ TANIMLAR
Şairin şiiri, bu farklılıkları ortak bir çerçeve içinde tutma olasılıklarını da önerir. Bu ‘çerçeve’, şair tarafından hâlihazırda tercih edilen ortak lisanın içinde açıkça tabir edilmesinin mümkün olmadığını kanıtlayabilir. Öbür bir deyişle, daha çeşitli şiirsel lisanların bağlantı kurmak ve onu bağlamak için kullanılması şartıyla, inatçı farklılıkların gerçek meydan okumasına daha uygun bir şiir çeşidi mümkünlüğünü da içerir. Bu bağlamda metafor, tabiatı gereği bir bağ modeli tanımlar.
Bu nasıl olmaktadır? Şairin iç kulağı birinci evvel ısrarlı bir ritme uyandırılır ve ortaya çıkan algıların şimdi formüle edilmediği ve birbirleriyle bağlarını bulacağı bir ses ortağı oluşturulur. Böylelikle akıl bir sinyal üzerinde ağırlaşır lakin bu durum neredeyse göz gerisi edilmektedir zira sözler kavranmış üzere gözükür ve şayet sözler ele geçirilirlerse bunun ne manaya geldiğine ait yalnızca o vakit bir yakınlaştırma yapmış olduklarını kanıtlayabilmeleri mümkündür.
Metaforize edilmiş metafor (uyum dışında çift atlama) ahengi bekletir ve bize imkân verir. Metafor, toplum ve toplumun tekliflerini onun şiiri ile buluşturmak için güçlü yeteneklere sahiptir. Figüratif sözler onlarla birlikte edebi kullanımlarının dağınık olan gücünü bir ortaya toplamak için çalışır. Şair bir formda, o analojiyi ne kadar dikkatli seçerek ve kullandığı öbür sözleri de dikkatle seçerek bir dereceye kadar bu durumu denetim edebilir.
İlhan Sami Çomak’ın şiirindeki lisan ile şiiri dışındaki lisan ortasındaki ana fark, başkasının bir başkasından daha yapılandırılmış olmasıdır. Matematiksel denklemlere dayanan bir metnin daha da karmaşık olabileceği tartışılabilir ancak şiirsel yapının büyük pahası, yüksek mertebenin anlaşılabilir olması için tasarlanmasıdır. Bu nedenle karmaşıklık ve anlaşılabilirlik ortasındaki uygun bir uzlaşmadır bu. Burada bir bulmaca var ve şu anda çok farklı şeylerle ilgileniyoruz: Tenkidin bir bütün olarak düşünülmesi manasında mananın büyüklüğü ve modülleri hakkında düşünürken, mananın canlılığını da düşünüyoruz ve kesin manası ve mutlaklık olmadan nasıl canlı bir mananın var olabileceğini açıklamak kolay değil. Bu yüzden bir tenkidin ‘yapı’ fikrini izleyerek de harika bir kapasiteye sahip bir şey peşinde koşuyoruz.
İKİ BİNLİ YILLAR VE YARATICI SÜREÇ
2000’li yıllar şiiri kelam konusu olduğunda, okurun şimdi daha uygun bilgilendirilmiş ‘sıradan dil’ tanımlayıcılarından mahrum olduğu durumlarda, bir iç görünün iletilmesi sorunudur şairin şiiri. Artan derecede muteber görünmektedir ve reddedilmeye karşı da savunmasız değildir zira 2000’li yıllar şiiri bu alanda büyük bir ikilemle karşı karşıyadır günümüzde ve 2000’li yıllar şiirinin bu ikilemi çözmek ve ortaya çıkabilecek dinamik bir durum ile başa çıkmak için kâfi karmaşıklıkta olması gerekir. Zira şairin şiirini bertaraf etmek lisanı büyük ölçüde daraltır. Onun şiiri, 2000’li yıllar şiirine bu kadar yaygın ve birebir vakitte çağdaş ötesi açılımlarıyla katkıda bulunarak bir halde ‘yön’ vermektedir ve her türlü yaratıcı süreç için çok kıymetlidir.
Ama 2000’li yıllar şiiri ne kadar karmaşıklaşırsa karmaşıklaşsın günümüz şiirinin bütünleştirici boyutlarını kavramak için bu şiirin bu duruma en motive olanı bile gereğince istenilen başarıyı yakalayamaz. Yakalayamamıştır da…
Çomak’ın dizelerine dönelim artık: Şairin ‘Hayattayız Nihayet’ isimli son kitabı bu tıp metinleri karakterize eden bir şeydir. Artık “yola düştüğümde” şiirindeki “Yola düştüğümde üzgündüm / aklımda lambaların ışığı, çavlanların sesiyle. / Sevdiğim dizeleri boza boza sığındım gölgene, / Çürüyen yaprakların sessizliğiyle inciniyorken ağaçlar, / Sabahın ezgisiyle başladım sana ve güne / ey tahtayı oyan nem!” (s.13) dizelerine bakarsak, sıradan telaffuzda, telaffuzun bir ana yolla bir ortada durmasını bekleriz. Onun planını görürsek, bir bütün olarak bunun manası bize gelecektir. Lakin yer planı yalnızca daha büyük bir tertipte bir öğe, daha çok bir şiirden yola çıkarak daha büyük bir çalışma olarak, bir bütün olarak ortak bir fikrin tekrarlanmasından daha heyecanlı ve indirgenemeyecek sözel bir tecrübedir.
İlhan Sami Çomak’ta da o devam ediyor: Onun şiirinin sıradan bir telaffuzda bulduklarımızdan daha yüksek bir örgütlenme derecesine sahip olduğunu söylemek, o vakit şiir okuma konusunda sahip olduğumuz heyecana, lakin gerçek bir ‘gerçeği’ söylemeye karşı coşkulu bir övgü değildir, daima bir değişim sürecidir ve çoklu dönüşümlerden geçen çoklu ilgilerin odağında şairin dizelerindeki mananın ‘çokluk’ duygusu olarak birçok dönüşümünden kaynaklanmaktadır bu. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. “biliyorum” şiirini birlikte okuyalım; “Uyandım tahminen acı çekiyorum ve taşa yağmura benziyorum / Uyandım bu yalnızlıkla güneşi gölgeyi kıskanıyorum” .(s.35)
Özellikle bu dizeler, azami bir belirginlikle ‘tek bir ana yol’ olarak tabir edilecek halde tasarlanmıştır. Kesimler ortasındaki öteki bağlantıları lisana getirmek için pek çok uğraş vardır. Kimileri örtük olabilir. Fakat, şiir formülasyonu sırasında (masanın altındaki yahut perde ardındaki uzlaşmalar için söylüyorum) çalıştıkları takdirde, potansiyel tesirleri giderek daha ‘derin’ bir kuşku uyandırır…
İlhan Sami Çomak şiirinin tahlilini burada noktalayalım. Lakin, tıpkı “Topladım bir yana zira hayat perdesini, gün içeri doldu / Boşluk ses verdi” (s.79) dizelerindeki üzere, onun sesine kulaklarımızı tıkamayalım.