Bilgi ve inancın kısa tarihi: Fala inanmayın ama falsız kalmayın!…

Yazının bu kısmına kadar gelen okuyucular hala bir gastronomi tarihi yazısı bekliyorlarsa bu defa hayal kırıklığına uğrayacaklar. Çünkü bitkilerin, hayvanların ya da insan için besin unsuru olabilecek çabucak her şeyin tarihini yazmak üzere Arkeo-Duvar’da başlayan yazı maceramın bu evresinde kendimi kısıtlamayıp ve editörümün müsamahasına sığınarak husus dışına çıkıp bilgi ve inanç üzerine yazmak istedim.

Bu kısa açıklamadan sonra mevzuya dönecek olursak bilginin, mevzu bağlamında ve daha dar manada fal, büyü ve tılsımla olan bağlantısı temel olarak inançla olan bağlantıdır. Zati işin temeli da bu inanma ve inanmama olgusunda başlıyor ve orada bitiyor. İnanmak ve inanmamak aslında düşünsel olarak bilgi ve inanç ikiliği üzerine heyeti üzere gözükmekte ve bu nedenle bu yazıda eski çağlardaki fal, büyü, tılsım üzere uygulamaları anlatmak yerine onları ortaya çıkaran ortamı yani bilgi ve inancı sorgulayacağım.

İNANCIN TANIMI

İki kavram, bilgi ve inanç; temelinde birbiriyle uzlaşmaz. Uzlaştığındaysa ne bilgi bilgidir ne de inanç inançtır artık. Bu tezli telaffuzun tarihî olarak açılımını yapmadan evvel bilgi ve inanç kavramlarını açıklamak yerinde olacaktır. Baştan belirtmekte fayda var, buradaki açıklamalar sistematik bilgi ve sistematik inanç için geçerlidir.

Önce bilgiden başlayalım. İnsanlığın toplumsal emeğiyle ortaya çıkardığı ve objektif dünyanın maddeli bağlantılarının niyetle tekrar üretimi bilginin en kolay, gerçek ve algılanabilir tarifidir. Elbette değişik felsefi akımlarda bilgi değişik hallerde tanımlanabilir fakat bu tanımlar kendi içlerinde dengeli olmakla birlikte bilgiyi tek taraflı olarak tanımlar. Hatta mantık, ideoloji, psikoloji, antropoloji üzere değişik toplumsal bilim kolları açısından daha da değişik tanımlar yapılabilir. Bu çalışmada tarihî bir süreç içinde yaklaşık üç milyon yıllık insan evrimi çerçevesinde bilgiyi objektif dünyayla ilgili ve fizik yasalar çerçevesinde tanımlanabilmiş olguların insan aklıyla algılanması ve bir başka insan tekine aktarılması olarak tanımlayacağım. Bir öbür deyişle seküler hayatın içinde kalarak yapılan bir tanımla mevzuyu sonlandıracağım. Ayrıyeten bilginin öğrenilmesi, aktarılması, her transferi ve alımlanmasında tekrar ve tekrar üretildiği gerçeğini göz önünde bulundurmak gerekliliğine de vurgu yapacağım. Bu çerçeve içinde kalmak kaydıyla inancın tarifini da yaparak her iki kavramı karşılaştırmak istiyorum.

Hemen en başta söylemek gerekir ki bu yazı içinde inançla kast edilen temel olarak iman sözcüğüyle açıklanabilecek olgudur. Hasılı inanç bu çalışma içinde sekülarizmle hiç ilgisi olmayan, büsbütün dinî çerçeve içinde tanımlanacaktır ki fal, büyü, tılsım üzere şeyler de temel olarak imanın bir kesimidir. Bir başka deyişle ve en yalın tarifiyle, insan usuna ne kadar alışılmamış olursa olsun tartışılamaz dogmalar imanın temelidir. Bütün dinlerin baş şartıdır ve ne olursa olsun üzerine tartışma yapılamayacak hakikatler olarak görülürler. Emniyet, sadakat ya da güvenilirlik manasına gelen ve izi Aramice’ye kadar sürülebilen ve Arapça if-al veznindeki amn sözcüğünden köken alan iman; âmin, amen, emanet, emin üzere değişik kullanımlarıyla günlük lisan içinde yer almaktadır. Batı dillerindeyse tıpkı manaya gelen ve köken olarak yeniden itimat, sadakat ve emniyetten köken alan İngilizce faith ve Almanca glaube üzere sözcüklerle karşılanır.

TANRI, BİLGİ VE İNANÇ

Sözcüğün, tarihî köken olarak en eski Semitik lisan olan Akkadca ve sonrasında Asurcada bulunmuyor olup sonrasında ortaya çıkacak ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice ve Yahudiliğin birinci lisanı olan İbranice’de kayıtsız ve koşulsuz, tartışılmaz ve kesin olarak inanmayı tanımlar biçimde ortaya çıkması son derece düşündürücüdür. Örnek verecek olursak, insan aklına ne kadar saçma gelse de Meryem’in tanrısal bir solukla İsa’ya gebe kalması ve hasebiyle İsa’nın rabbin oğlu olduğuna inanmak yahut Musa’nın yanan çalıyla konuşması üzere akla uymayan lakin gönülle kabul edilen her olgu imanın temelini oluşturur. Velhasıl akılla değil yürekle yani kalple iman ve lisanla ikrar imanın temelini oluşturur. Bu nedenle içinde akıl olmayan bir olgudur iman yahut inanç. Bu haliyle de aklın algılarıyla oluşturduğu bilgiyle hiçbir ilgisi yoktur.

Tarihsel süreç içinde bahse yaklaştığımızda Mezopotamya, Mısır ve Eski Yunan’dan köken alan üç ögesi kronolojik olarak ilah, bilgi ve inanç olarak sıralamak mümkündür. Bunların başında kökeni en eskiye giden ilah kavramı gelir. Elbette burada yaradanla anlatmak istediğim tek ilah kavramı. Yoksa günümüzden on iki ya da on dört bin yıl evvel Göbeklitepe ve gibisi Üst Mezopotamya kültürlerinde ortaya çıkan sonrasında Sümer, Asur, Babil, Eski Mısır ve Yunan’da görülen tabiatçı, panteist inançların ilahları değil. Burada çabucak belirtmeliyim ki Mısır’da ortaya çıkan birinci tek ilah kavramı olan Aton’dan türeyen ilah da sistematik olmadığı için mevzu dışıdır. Bununla birlikte bu birinci tek ilah kavramını Mısır’da gören ve onu on buyruk ve gibisi kurallar bütünüyle sistematize eden Musa ile başlayan yeni inanç biçiminin icat ettiği ilah birinci tek ilahtır denilebilir. Hasebiyle tek tanrıyı bir kurallar bütünü içinde sistematize eden, tanımlayan ve icat eden Yahudiliktir.

Sırada kronolojik olarak ikinci sırada yer alan ve Eski Yunanla tartışılmaz biçimde bağlantılı olan bilgi kavramı var. Çünkü Yunan niyetiyle birlikte tarihte birinci sefer akılcı niyetin, gerçek manada akılcı fikrin ortaya çıkışına şahit olunmaktadır. Bruno Snell, The Discovery of the Mind isimli yapıtında Yunan niyetinin insanlık tarihine en büyük katkısının “zihnin keşfedilişi” olduğunu söyler ki yapıtının isminde da zati bu açık biçimde görülmektedir. Snell’in tabiriyle Yunan’da akıl öncesi, efsanevi ya da mitik ve insan biçimci yani antropomorfik anlayışlarla; salt akılcı yani rasyonel bir dünya görüşü ortasındaki ayrım birinci sefer ortaya çıkmış ve insan fikrinin vazgeçilmez çıkarı haline gelmiştir. Bu dünya görüşünün ortaya çıkmasına en büyük katkıyı da hiç elbet Yunan ideolojisi yapmıştır.

TANRILARIN KARARLARI…

Burada aklınıza gelebilecek birtakım noktaları açıklamak için bahse orta vererek, mit, antropomorfizm ve bilginin sistematizasyonu üzerinde duracağım. Aklınıza gelen birinci sorulardan biri Mezopotamya, Mısır ve Yunan’da ilah ya da ilahlar yok muydu olabilir. Sorunun karşılığı açık, elbette var fakat Yunan’da ve öncesinde anladığımız ve tanıdığımız manada bir iman kavramı yoktur. İlah ve tanrıçaların hepsi antropomorfik yani insan biçimli, kendilerine sunular yapıldığı sürece beşerlerle güzel geçinen ve Musa’nın tek rabbi üzere görünmeyen lakin hissedilen ve münasebetiyle kalple iman edilen değil ete kemiğe bürünmüş tanrılardır. Bu ilahlarla yapılan da aslında doğayı, ideoloji yapmayan ve bilgi üretmeyen halka anlatmak, tabiatta olan her şeyin nedenini mitik yani efsanevi biçimde açıklamaktan öbür bir şey değildir. Bir öbür deyişle rüzgârı, gök gürültüsünü, yağmuru, tabiatın klimatolojik döngüsü ve öteki her şeyi halka açıklamak için mitolojik varlıklar olan rabler ve onların tanrısal güçleri kullanılır. Aslında fal, büyü ve gibisi uygulamalar da geleceği bilmek ve olacak olanlardan korunmak yani ilahların kararlarını evvelce iddia ve makûs kararlardan da korunmak için uygulanır.

Bunun yanı sıra tıpkı Yunan bilhassa de Ege dünyasının değerli kentleri olan Atina, Ephesos, Miletos ve başkalarında yaşayan, birlikte yaşadığı halktan kendini ayırmış yönetici, tüccar ya da aristokratik sınıf aracılığıyla bilgiyi sistematik hale getirerek ideoloji yapmakta ve doğayı bütün kurallarıyla tanımlamaya ve anlamaya çalışmaktadır. Bir öbür deyişle cihan ve insan hakkında akılsal bir açıklama vermeye uğraşır. Hasebiyle da Antik Yunan kendinden evvel varolmuş ve gündelik ömründe bilgiyi pragmatik biçimde kullanan lakin sistematik hale getiremeyen Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarından ayrılır. Yalnızca verilebilecek iki örnek bile bu mevzuyu kanıtlamaya kâfi. Her iki örnek de matematik ve geometriyle ilgilidir. Bunlardan biri Thales bağıntılarında karşılığını bulur başkası de Pisagor teoreminde. Bu iki teorem temel olarak gündelik hayatın örneğin bir tarlanın miras hukuku çerçevesinde paylaşılması konusunda elbette Mezopotamya ve Mısır’da kullanılmakta lakin az evvel söylediğim üzere yalnızca gündelik hayatın getirdiği bir zorluğu aşmak için uygulanmaktadır. Bunun en güzel ispatı da hiçbir Mezopotamya yahut Mısır metninde bu iki teoremin formüle edilmiş yahut formül haline getirilebilecek nitelikteki bir açıklamasının bulunmuyor oluşudur. Ayrıyeten Antik Yunan bilgeleri de bu çeşitten çabucak her bilgilenimi Mısır ve Mezopotamya’dan aldıklarını vakit zaman öğünerek de belirtmektedirler. Bir başka deyişle aşağıda formülasyonu yazılı bağıntılar Antik Yunan’dan evvel ne sesletilmiş ne de yazılı bağıntı haline getirilmiştir. Bunu daha birçok matematiksel süreç için de belirtmek mümkündür. Hasebiyle bilginin sistematize hale gelmesi yani objektif dünyanın maddeli alakalarının niyetle tekrar üretimi birinci sefer Antik Yunan’da gerçekleşmiştir.

Tanrı ve bilgiden sonra sırada inanç var. İnsan usuna ne kadar karşıt olursa olsun tartışılamaz dogmalara inanmak olarak daha evvel tanımladığım iman ya da iman manasında kullanılan inanç ise bu hususta en akla ters şartları dayatan Hıristiyanlık ile ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlık Roma İmparatorluk çağında ortaya çıkar lakin onu hazırlayan olguların büyük kısmı daha evvelki devirlerin gelişmelerinde taban bulur. Kozmik insanlık kanısı, hümanizm, üniversal insan hakları, üniversal doğal hukuk, devletten yahut toplumdan bağımsız kişisel insan memnunluğu, ferdi insan kurtuluşu üzere yeni ve geleceği çok parlak olacak olan bu olgular sayesinde Hıristiyanlık kendine gelişecek bir ortam bulur. Hıristiyanlık bu kavramlara özü bakımından ruhsal olan insan, özü inanma olan ruh, hedefi gelecek hayat ve kurtuluş olan ahlak öğretisi, şahıs kavramı üzere ne Roma dünyasının ne de Helenistik dünyanın pek bilmediği ve ilgilenmediği yepisyeni kavramlar ve bedelleri ekler.

‘KURTULUŞ’ DİNİ

Bunu en güzel açıklayan ise tekrar Hıristiyanlığın kendisini bir kurtuluş dini olarak tanımlamasıdır. Temel maksadı Eski Yunan’dan farklı olarak beşere kendisi ve içinde yaşadığı cihan hakkında bilgi vermek olmayan Hıristiyanlık, insanı kurtarmayı gaye edinmiştir. Lakin Hıristiyanlık, bu kurtuluşu sağlamak üzere tekrar o güne kadar hiçbir kültürde görülmediği biçimde kendisini kabul eden insanların kimi şeylere inanmalarını kural koşar. İnanılmasını istediği bu şeyler ise Hıristiyanlığın amentüsünü yahut dogmatiğini oluşturur. Kurtarılacak olan da ruhtur. Özcesi Hıristiyanlık insanın ruhuna taliptir. Münasebetiyle o güne kadar görülmedik biçimde yeni bir kavram olan iman birinci defa Hıristiyanlıkla ortaya çıkar ki bunun en güzel ispatı İsa’nın ve Hıristiyanlığın birinci lisanı olan Aramice’den evvel iman manasına gelen bir sözcüğün dahi bulunmamasıdır.

Yeni Ahit’i oluşturan dört İncil ve öbür kutsal metinlerde ortaya konmuş olduğu biçimde bu amentünün muhakkak başlı ögeleri şunlardır:

– Harika koşullar içinde doğmuş bir insan vardır: Bu insan İsa’dır.

– O, İsrail Peygamberleri tarafından geleceği evvelden haber verilmiş olan Mesih’tir ve gerçekleştirmiş olduğu harika işlerle bunu ispat etmiştir.

– O göklerde bulunan Tanrı’nın, Baba’nın Oğlu’dur.

– Birinci yahut Asli Günah sonucu hatalı hale gelmiş ve düşmüş olan insanoğlunu kurtarmak, onu İlah ile barıştırmak için haça gerilerek ölmüştür.

– Bu olay, Tanrı’nın beşere karşı duymuş olduğu özel sevgisini, lütuf ve merhametini göstermektedir.

– İsa vefatından üç gün sonra dirilmiş ve kırk gün sonra üste, Baba’sını yanına gitmiştir.

– Bütün vakitlerin sonunda yine gelecek, bütün canlıları ve ölüleri yargılayacak ve kendisine inanan bireylerle birlikte ebedi olarak göklerin krallığında karar sürecektir.

– İnsanı kurtaracak ve İsa’da ebedi hayata eriştirecek olan tek şey, ona ve bu misyonuna göstereceği iman olacaktır.

Hıristiyanlığın temel kuralları olarak kabul edilebilecek bu tezlerde yahut inanç ögelerinde ne ideoloji ne de bilgiyle ilgili fazla bir şey yoktur. Hasebiyle bunlarla ilgili olarak beşerden istenen şey de onların felsefi-akılsal olarak ele alınıp tartışılması ve anlaşılması değil, tam bir yürek saflığıyla onlara inanılması ve iman edilmesidir. Bu kurallar ya da inanç ögeleri da birinci kere Hıristiyanlıkla bir arada ortaya çıktığı için Hıristiyanlığın da imanı sistematize hale getirdiği söylenebilir.

Sanırım İbrahimi dinlerin üçüncüsü olan İslam ile ilgili rastgele bir yorumda bulunmadığım dikkatinizi çekmiştir. Bunun nedeni İslam’ın çıktığı devir prestijiyle siyasal antropoloji açısından bakıldığında kabile siyasal örgütlenmesinden devlet siyasal örgütlenmesine geçişin ideolojik karşılığı olmasıdır. Peygamber Muhammed, kendinden evvelki öteki iki tek ilahlı dinden de esinlenerek en dorukta Allah’ın bulunduğu, onun altında her kabilenin kendisine ilişkin bir ikincil ilah da edindiği Arap politeizmini ve kabile örgütlenmesini toplumsal, ekonomik ve politik çerçevede aşkın bir devlet örgütlenmesine gidiş yolunda ıslahata uğrattı. Panteon’un zirve noktasında yer alan El-İlah/Eloah yahut sonradan sesletilen biçimiyle Allah’ı “Tek Bir Allah” bildiri ederek tek yaradancı inancını Arap Yarımadası’na yerleştirdi. Bir başka deyişle çok kabileden tek devlete, çok yaradandan da tek rabbe geçiş, kabile farklılıklarının da tek tek bir Allah’a kullukta buluşan “mümin kardeşliği”nde erimesini hedefledi.

Bunun sonucuysa politik ve ideolojik manada birinci defa tek ilahlı bir dinin dünyevi hayatı yönetme tarafında efor göstermiş olmasıdır. Münasebetiyle İslam bu haliyle bilgi ve inançla değil direkt gündelik hayat, siyaset ve devlet idaresiyle ilgili olup insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlık’tan ve ilah kavramını sistematize eden Yahudilik’ten kesin bir halde ayrılmaktadır.

Sonuç olarak insan akıllarının bütünleşik olarak hareket etmeye başladığı yaklaşık 40.000 yıl evvelce itibaren ortaya çıkmaya başlayan ruh, öteki dünya, ilah ve din kavramları temel olarak başlangıçta mevti, insanı, doğayı, kainatı mitsel manada açıklamaya çalışma uğraşlarıydı. Bunu Yahudiliğin tek tanrıyı sistematik kurallar içinde icat etmesi ve bunu Antik Yunan’ın cihanı ve insanı akılla açıklamak için başta ideoloji, matematik, geometri ve sanatın değişik kısımlarıyla bilgi üretmesi ve kendinden evvel üretilmiş bilgiyi de sistematik hale getirmesi izlemiştir. Bu olguları izleyen son olgu ise insanın ruhuna talip olan Hıristiyanlığın bunun için imanı icat edip sistematik hale getirmesidir. Bu nedenle, bilgi ve inancın birbiriyle çelişen, birbirine zıt olgular olduğunu, bilginin tekrar ve yine üretimi üzerindeki en kıymetli pürüzün iman olduğunu da artık rahatlıkla belirtebilirim. Dogmalara karşı olduğunu ve her türlü dogmadan uzak bunun yanı sıra akla yakın durduğunu söyleyen her türlü ideoloji, felsefi akım, kurum ya da kuruluşun bütün bu bahisleri tekrar düşünmesi gereklidir.

Fal, büyü, tılsım ile çıkılan yolda varılan noktanın bilgi ve inançla ilgili olması da bu bağlamda şaşırtan olmamalıdır. Çünkü en erken çağlardan itibaren bu uygulamaların hepsi inanç ya da daha gerçek söylenişiyle iman ile ilgilidir ve o periyot beşerinin hudutlu bilgisinin yetmediği anlarda kullanılacak bir sığınaktır.

*Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.